İbrahim Müteferrika Kimdir?

İbrahim Müteferrika, 1674 yılında Kolojvar şehrinde doğmuştur ve Müslüman olmadan önceki adı bilinmemektedir. İkinci Viyana Kuşatması'ndan sonra Osmanlılara esir düşmüş ve İstanbul'a getirilmiştir. Burada Müslüman olmuş, Osmanlı Devleti'nin hukuk sistemini kısa sürede öğrenerek hızla yükselmiş ve müteferrikalık görevini üstlenmiştir. "Müteferrika" terimi, sarayda padişah veya vezirlerin işlerine bakan ve emirlerini ilgililere duyuran hademe anlamına gelir.

1715 yılında Avusturya seferi sırasında devlete haberleşme konusunda hizmet etmiştir. 1717'de Osmanlı Devleti'ne sığınan Doğu Macaristan’daki Macarların reisi olan Rakoczi'nin yanında uzun süre görev yapmıştır. Bu süreçte Osmanlı devlet adamlarının ve Rokoczi'nin takdirini kazanmıştır.

İbrahim Müteferrika, Latince, Macarca, Arapça ve Farsça dillerini bilmekteydi, bu nedenle birçok konuda kendisinden yararlanılmıştır. Diplomatlık, mihmandarlık, çevirmenlik, müteferrikalık ve haceganlık gibi resmi görevleri bulunmaktadır. Ayrıca, İslam'ın inançlarını açıklayan "Risale-i İslâmiye" adlı bir kitap yazmıştır. 1715 yılında III. Ahmet'in Viyana'ya gönderdiği bir mektubu Prens Eugene'e iletmek gibi önemli görevler üstlenmiştir.

Çeşitli dilleri bilmesi nedeniyle, başka devletlerle yapılan müzakerelerde önemli rol oynamıştır. Macaristan'daki eğitimi sırasında basım işlerini öğrenmiş ve İstanbul'a geldiğinde matbaa kurma isteğiyle Sait Efendi ile işbirliği yapmıştır. Ancak, matbaanın açılmasına dini olmayan eserler basma şartıyla izin veren Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'dan izin alması uzun sürmüştür. Şeyhülislam Abdullah Efendi'den dinle ilgili olmayan eserlerin basılabileceği yönünde bir fetva alarak, 16 Aralık 1727 tarihinde matbaa faaliyetine başlamıştır.

Makina ve Latin alfabesi kalıpları yurtdışından getirildi ve İbrahim Müteferrika'nın asıl ün kazandığı alan matbaacılıktır. Matbaasında basılan ilk kitap, 1729 yılının başlarında yayımlanan Vankulu Lugatı'dır. Bu matbaa, tarih, coğrafya, dil ve askerlikle ilgili kitapların basıldığı bir merkez olmuştur. İbrahim Müteferrika, bastığı kitaplara ilaveler ve açıklamalar eklemiş, bazılarına notlar ve haritalar ekleyerek içeriği zenginleştirmiştir.

1743 yılında bir atama emriyle Dağıstan'a giden İbrahim Müteferrika, dönüşünden sonra Divan-ı Hümayun tarihçiliğine atanmış ve 7 Kasım 1745’te bu görevinden ayrılmıştır. Bu dönemde Yalova’da bir kağıt fabrikası kurma girişimlerinde bulunmuş ve Lehistan'dan ustalar getirtmiştir.

İbrahim Müteferrika, 1747 yılında hayatını kaybetmiştir. Cenazesi önce Aynalıkavak Mezarlığı’na defnedilmiş, ancak daha sonra 1942'de Galata Mevlevihanesi'ne nakledilmiştir. İbrahim Müteferrika'nın ölümünden sonra, matbaanın işletme izni Rumeli kadılarından İbrahim Efendi ile Anadolu kadılarından Ahmed Efendi'ye verilmiştir.

İlim ve fen sahibi olan İbrahim Müteferrika'nın Latinceden tercümeleri ve fen kitapları bulunmaktadır. Matbaasında basılan eserler arasında astronomiye ait Afgan Tarihi, Usulu’l-Hikem fi Nizami’l-Ümem, Füyuzat-i Miknatisiyye ile Risale-i İslamiyye adlı dini kitaplar da yer almaktadır. Müteferrika, Şark ve Garb dillerini bir araya toplayan bir lügat kitabı hazırlamak istese de ömrü buna yetmemiştir.

Sahaflar Çarşısı'nda, Kapalı Çarşı’nın Fesçiler Kapısı ile Beyazıt Camii arasında bulunan bir büstüyle İbrahim Müteferrika'nın anısına selam durulmaktadır. Türkiye'deki ilk Müslüman Türk matbaası olma özelliğine sahip olan Müteferrika'nın matbaası, Türkiye'de önceki dönemde faaliyet göstermiş olan gayrimüslimlerin açtığı matbaalardan farklı bir öneme sahiptir. İbrahim Müteferrika, kurduğu matbaasında ömrü boyunca toplam 17 farklı kitap basmıştır.